Umowa o dzieło a roboty budowlane w aspekcie wykonania projektu budowlanego
radca prawny Żaklina Rogozińska
2022-02-02
Rozróżnienie między umową o dzieło a umową o roboty budowlane może nastręczać trudności. Zasadniczo abstrakcyjne kwalifikowanie cech umownych, w oderwaniu od okoliczności faktycznych, może prowadzić do błędnych efektów, jednak możliwe jest wskazanie pewnych cech specyficznych. Zasadniczym kryterium rozróżnienia umowy o dzieło i umowy o roboty budowlane jest ocena realizowanej inwestycji, stosownie do wymagań przepisów prawa budowlanego. Jak wskazuje się już w starszych orzeczeniach Sądu Najwyższego, w przypadku robót budowlanych rysuje się obraz przedsięwzięcia o większych rozmiarach, zindywidualizowanych właściwościach, zarówno fizycznych, jak i użytkowych, i co szczególnie istotne – poza nielicznymi wyjątkami – towarzyszą temu wymóg projektowania i zinstytucjonalizowany nadzór. Zbieżność przedstawionych pojęć z pojęciami wprowadzonymi do umowy o roboty budowlane uzasadnia zatem twierdzenie, że podstawowym kryterium rozróżnienia umowy o dzieło i umowy o roboty budowlane jest ocena realizowanej inwestycji przez pryzmat przepisów budowlanych. Znajduje to wyraz w brzmieniu art. 17 ustawy z 7.7.1994 r. Prawo budowlane (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2351 ze zm.; dalej: PrBud), według którego uczestnikami procesu budowlanego są: inwestor, inspektor nadzoru inwestorskiego, projektant i kierownik budowy lub kierownik robót, co jest obce umowie o dzieło.
Spis treści
Opis analizowanego problemu
Opis rozwiązań stosowanych w praktyce
Rekomendowane rozwiązanie z uzasadnieniem
Opis analizowanego problemu
Przez umowę o roboty budowlane wykonawca zobowiązuje się do oddania przewidzianego w umowie obiektu, wykonanego zgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej, a inwestor zobowiązuje się do dokonania wymaganych przez właściwe przepisy czynności związanych z przygotowaniem robót, w szczególności do przekazania terenu budowy i dostarczenia projektu, oraz do odebrania obiektu i zapłaty umówionego wynagrodzenia. Przepisy Kodeksu cywilnego i Prawa budowlanego kształtują proces budowlany oraz wzajemne zobowiązania stron. Jak wynika z tych regulacji, świadczenie wykonawcy wyraża się w zobowiązaniu do oddania przewidzianego w umowie obiektu, wykonanego zgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej. Obiekt zatem musi być wykonany zgodnie z dokumentacją projektową, brak jednak w przepisie informacji, kto obowiązany jest projekt dostarczyć. W praktyce najczęściej to inwestor dostarcza projekt budowlany, którego sporządzenie zleca innemu niż wykonawca podmiotowi. Jest to standardowa sytuacja, która nie budzi wątpliwości. W orzecznictwie ukształtowały się jednak dwa poglądy odnośnie do tego, czy w przypadku gdy to wykonawca obiektu – a nie inwestor – jednocześnie jest projektantem, nadal mamy do czynienia z umową o roboty budowlane. W doktrynie kwestia uznania projektu za przedmiotowo istotny składnik umowy o roboty budowlane jest źródłem kontrowersji.
Opis rozwiązań stosowanych w praktyce
Definicję umowy o roboty budowlane zawiera przepis art. 647 KC. Ze względu na szczególny charakter przepisów rodzajowo wyodrębniających umowę o roboty budowlane wszystkie składniki umowy wymienione w art. 647 KC należy uznać za istotne (essentialia negotii). Jednym z tych składników jest dostarczenie projektu przez inwestora. Zatem umowa o budowę bez dostarczenia projektu przez inwestora jest zwykłą umową o dzieło i nie mają do niej zastosowania przepisy o umowie o roboty budowlane. Zasadniczym kryterium rozróżnienia pomiędzy umową o dzieło a umową o roboty budowlane jest ocena realizowanego zamierzenia stosownie do wymogów prawa budowlanego, a istotnym składnikiem umowy o roboty budowlane jest dostarczenie projektu przez inwestora. Umowa o roboty budowlane, w odróżnieniu od umowy o dzieło, dotyczy przedsięwzięcia większych rozmiarów, o zindywidualizowanych właściwościach, zarówno fizycznych, jak i użytkowych, któremu w zasadzie towarzyszą projektowanie i zinstytucjonalizowany nadzór. Mając powyższe na względzie, wskazuje się, że elementem konstytutywnym umowy o roboty budowlane jest szczególna postać współdziałania inwestora z wykonawcą w zakresie przygotowania i wykonania przedmiotu świadczenia, przejawiająca się m.in. w dostarczeniu projektu i przekazaniu terenu budowy. Dokumentację projektową powinien dostarczyć inwestor. Cechy te przesądzają o odrębnym i samoistnym charakterze umowy o roboty budowlane, i to niezależnie od statusu prawnego związanych nią stron. Dostarczenie projektu i wykonanie robót na jego podstawie to essentialia negotii kontraktu budowlanego, a umowę, w której nie przewidziano tego elementu, należy uznać za umowę o dzieło. Ustawodawca, definiując w art. 647 KC umowę o roboty budowlane, wskazał, że elementem treści tej umowy jest dostarczenie projektu przez inwestora. W judykaturze wypowiedziano pogląd, że wszystkie składniki umowy wymienione w powołanym przepisie należy uznać za przedmiotowo istotne. Podnoszone są przy tym argumenty wskazujące na konsekwencje przyjęcia odmiennego stanowiska w zakresie skutków przedawnienia (nieracjonalne zróżnicowanie terminów przedawnienia w zależności jedynie od tego, czy wykonanie projektu powierzone zostało wykonawcy). Wskazywana jest wreszcie stosowana także w europejskiej praktyce budowlanej zasada łączenia projektowania z wykonawstwem i traktowania umów zawieranych w tym systemie jako umów o roboty budowlane (building contract).
W judykaturze występuje także odmienne zapatrywanie, które pozwala na kwalifikację umowy, w której dostarczenie projektu należy do wykonawcy, jako umowy o roboty budowlane. Wskazuje się zapatrywanie odmienne do powyższego, a mianowicie, że dostarczenie przez inwestora projektu budowlanego nie jest elementem przedmiotowo istotnym umowy o roboty budowlane. Ważne jest jedynie to, aby roboty budowlane wykonane były w oparciu o projekt, jednak dostarczenie projektu budowlanego przez inwestora nie stanowi kryterium odróżniającego umowę o roboty budowlane od umowy o dzieło. Uzasadniane jest to spostrzeżeniem, że cel gospodarczy umowy, jakim jest zrealizowanie określonego przedsięwzięcia inwestycyjnego i osiągnięcie rezultatu w postaci obiektu lub kompleksu obiektów zdolnych do zaspokojenia określonych potrzeb społecznych, pozostaje taki sam niezależnie od tego, czy projekt opracowuje inwestor lub wykonawca. Jak się wskazuje, sytuacja ta występuje w szczególności np. w kontraktach typu „zaprojektuj i wybuduj” (design and build). Nie ma zatem przeszkód, aby w kompleksowej inwestycji budowlanej wykonawca na podstawie umowy o roboty budowlane wykonał dokumentację projektową, a następnie w oparciu o nią przystąpił do robót. Art. 647 KC nie przesądza o tym, kto ma wykonać projekt. Nie jest zatem wykluczone, by inwestor w ramach zawartej z wykonawcą umowy zlecił mu również wykonanie projektu i w ten sposób go pośrednio dostarczył. Z punktu widzenia definicji umowy o roboty budowlane zawartej we wskazanym unormowaniu istotne jest zapewnienie powiązania robót budowlanych z projektem, w tym znaczeniu, że mają one być zgodnie z nim wykonywane, natomiast kwestią drugorzędną jest, kto projekt przygotował.
Rekomendowane rozwiązanie z uzasadnieniem
Wskazanie jednoznacznie istotnych cech odróżniających umowę budowlaną od umowy o dzieło nie jest zadaniem łatwym. To samo dotyczy wyodrębnienia cech istotnych umowy o roboty budowlane. Fakt legislacyjnego wyodrębnienia tej ostatniej pośrednio zaprzecza trafności poglądu, że jest to jedynie podtyp umowy o dzieło. Konstruowanie samoistnych typów umów nazwanych jest suwerennym prawem ustawodawcy, skoro więc ustawodawca wyodrębnił umowę o roboty budowlane na tym samym poziomie kwalifikacyjnym co umowę o dzieło, tj. w odrębnym tytule księgi III KC, oznacza to, że uznał odmienność obu tych umów. Co więcej, wskazuje się słusznie, że wniosek taki potwierdza ustawowe odesłanie z art. 656 § 1 KC, a sprowadzające się do możliwości jedynie odpowiedniego stosowania, i to tylko w określonym w nim zakresie, przepisów umowy o dzieło. Gdyby natomiast rzeczywiście chodziło wyłącznie o ten sam typ umowy nazwanej, to przepisy o umowie o dzieło stosowałoby się do umowy o roboty budowlane wprost, a nie jedynie odpowiednio. Niewątpliwie samo sporządzenie dokumentacji projektowej wyczerpywałoby cechy umowy o dzieło, jednak mając na uwadze kompleksowość rozwiązań, które obecnie są potrzebne w praktyce gospodarczej, przyjęcie możliwości jednoczesnego zaprojektowania i wybudowania obiektu budowlanego nie powinno przekreślać charakteru zawartej między stronami umowy jako robót budowlanych. W tym też kierunku idzie obecne orzecznictwo sądowe, choć brak jednoznacznego stanowiska w tej kwestii. Nie tylko starsze orzecznictwo sądowe wyrażało zapatrywanie, które nie pozwala na kwalifikację umowy, w której dostarczenie projektu należy do wykonawcy, jako umowy o roboty budowlane (np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 10.5.2016 r., VI ACa 231/15, Legalis). Wydaje się jednak, że w obecnych realiach gospodarczych przyjęcie, iż powierzenie wykonawcy sporządzenia projektu budowlanego miałoby spowodować wyeliminowanie kontraktu budowlanego jako podstawy relacji umownych stron, nie znajduje uzasadnienia prawnego ani celowościowego.
